Αποδοτική χρήση νερού και µετάβαση προς µια ανθεκτική στην κλιµατική αλλαγή γεωργία

γράφει ο Δρ. Νεκτάριος Κουργιαλάς
ερευνητής στον ΕΛΓΟ-«Δήµητρα», υπεύθυνος Εργ. Υδατικών Πόρων, Αρδεύσεων & Περιβαλλοντικής Γεωπληροφορικής.

Η ορθολογική χρήση των υδατικών πόρων είναι µια αναγκαιότητα σε περιοχές µε έλλειψη νερού. Στην αναπτυγµένη γεωργία, οι απώλειες της παραγωγής λόγω µη σωστής θρέψης ή φυτο-υγείας έχουν µειωθεί σηµαντικά, ενώ αυτές που έχουν σχέση µε τη διαθεσιµότητα του νερού άρδευσης συνεχίζουν να είναι µεγαλύτερες από τις απώλειες που προκαλούνται από όλες τις άλλες αιτίες συνολικά. Η παραγωγή αγροτικών προϊόντων απαιτεί µεγάλη κατανάλωση νερού. Ωστόσο, η παραγωγή καρπών µιας καλλιέργειας αυξάνει µε την αύξηση του νερού άρδευσης µέχρι ενός σηµείου κορεσµού, ενώ η επιπλέον ποσότητα νερού δεν αυξάνει την παραγωγή.

Η σχέση παραγωγής µιας καλλιέργειας και ποσότητας νερού άρδευσης εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως οι κλιµατικές συνθήκες, το έδαφος και την εφαρµοζόµενη τεχνική καλλιέργειας. Εξαιτίας της έλλειψης σχεδιασµού άρδευσης (πότε και πόσο νερό απαιτείται), οι αγρότες αρδεύουν εµπειρικά και για να αισθάνονται ασφαλείς τείνουν να αυξάνουν την ποσότητα του νερού άρδευσης, ιδιαίτερα όταν η τιµή του είναι χαµηλή. Ως αποτέλεσµα, 20% περίπου του εφαρµοζόµενου νερού χάνεται, ενώ ταυτόχρονα αναπτύσσονται ανταγωνισµοί και διαµάχες µε άλλους τοµείς κατανάλωσης, όπως είναι η ύδρευση και ο τουρισµός.

Οι συνήθεις γεωργικές πρακτικές, που περιλαµβάνουν την ανεξέλεγκτη εφαρµογή µεγάλων ποσοτήτων αρδευτικού νερού και αγροχηµικών για την υποτιθέµενη µεγιστοποίηση της απόδοσης των καλλιεργειών, οδηγούν στην ποσοτική υποβάθµιση των υδατικών πόρων µέσω της υπεράντλησης – ταπείνωσης της στάθµης των υδροφορέων (µείωση των διαθέσιµων αποθεµάτων), αλλά και στην ποιοτική υποβάθµιση µεγάλων τµηµάτων παράκτιων υδροφορέων, λόγω εισχώρησης θαλασσινού νερού στην ξηρά (υφαλµύριση).

Επίσης, ποιοτική υποβάθµιση µπορεί να προκληθεί από τη ρύπανση των επιφανειακών ή υπόγειων υδάτων, µέσω της χρήσης λιπασµάτων και φυτοφαρµάκων. Τα παραπάνω, σε συνδυασµό µε την κλιµατική αστάθεια ή αλλαγή, που, σύµφωνα µε τα παγκόσµια κλιµατικά µοντέλα θα επηρεάσει έντονα τις χώρες της Μεσογείου, δύναται να οδηγήσουν στην εµφάνιση περιοδικών ξηρασιών αυξανόµενης έντασης και συχνότητας, στην ερηµοποίηση περιοχών, αλλά και στην εµφάνιση στιγµιαίων πληµµυρικών φαινοµένων και την απώλεια γεωργικών-παραγωγικών εδαφών µέσω της διάβρωσης.
Σύµφωνα µε τα ολοκληρωµένα σχέδια Διαχείρισης Υδατικών Πόρων, η βιώσιµη διαχείριση των υδατικών πόρων στη γεωργία είναι απαραίτητο να µελετάται όχι µόνο σε επίπεδο αγροτεµαχίου, αλλά και σε επίπεδο λεκάνης απορροής, µε γνώµονα τη µείωση των καταναλώσεων ύδατος και την ταυτόχρονη αύξηση της παραγωγής (αύξηση παραγωγικότητας του νερού).

Λύσεις στις παρακάτω προκλήσεις, όσον αφορά τη διαχείριση των υδατικών αποθεµάτων κυρίως στον γεωργικό τοµέα, έρχεται να δώσει το Ευρωπαϊκό Πρόγραµµα LIFE AgroClimaWater, χρονικής διάρκειας πέντε ετών (2015-2020, επιστ. υπεύθυνος για το Ινστιτούτο Ελιάς Υποτροπικών Φυτών & Αµπέλου, ερευνητής Γεώργιος Ψαρράς), το οποίο στοχεύει στην προώθηση της αποδοτικής χρήσης νερού και στην υποστήριξη της µετάβασης προς µια ανθεκτική στην κλιµατική αλλαγή γεωργία στις µεσογειακές χώρες, µέσω της ανάπτυξης στρατηγικής προσαρµογής της διαχείρισης νερού σε δύο περιοχές της Κρήτης (Μεραµβέλλο και Πλατανιά) και µια στα Basilicata της Ιταλίας.

Βασικοί στόχοι του προγράµµατος

• Ο καθορισµός και η εφαρµογή αποδοτικών ως προς τη χρήση νερού γεωργικών πρακτικών σε δενδρώδεις καλλιέργειες (ελιάς, εσπεριδοειδών και ροδακινιάς), ενόψει της κλιµατικής αλλαγής.
• Σχέδια αντιµετώπισης πληµµυρών και ξηρασίας, που διασφαλίζουν την ολιστική προσέγγιση της προσαρµογής της γεωργίας στην κλιµατική αλλαγή.
• Η δηµιουργία πρότυπων αγροκτηµάτων προσαρµοσµένων στην έλλειψη νερού και η ενίσχυση της ικανότητας προσαρµογής των αγροτών και των οργανώσεών τους στην κλιµατική αλλαγή: Ενηµέρωση, ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση.
• Η διάδοση των προτεινόµενων στρατηγικών, µε στόχο την εφαρµογή τους από αγρότες και αγροτικούς συνεταιρισµούς, σε επίπεδο λεκάνης απορροής.
• Η ενσωµάτωση των αποτελεσµάτων του προγράµµατος στην ευρωπαϊκή και εθνική νοµοθεσία/πολιτική που αφορά στη γεωργία, στην κλιµατική αλλαγή και στο περιβάλλον.

Στο πλαίσιο του συγκεκριµένου προγράµµατος, επιλέχτηκαν δέκα πρότυπα αγροκτήµατα σε κάθε µία από τις τρεις περιοχές µελέτης, µε σκοπό τη βελτίωση της αποδοτικότητας του νερού άρδευσης και τη βέλτιστη προσαρµοστικότητα δενδρωδών καλλιεργειών στις νέες προκλήσεις, διασφαλίζοντας την οικονοµία του ύδατος, την προστασία του περιβάλλοντος, αλλά και ικανοποιητικό εισόδηµα στους παραγωγούς. Τα παραπάνω δύναται να υλοποιηθούν µε την εφαρµογή ορθών γεωργικών πρακτικών που σκοπό έχουν:

• Τη µείωση της εξάτµισης του νερού από το έδαφος, κυρίως τη θερινή περίοδο, µέσω της εφαρµογής υπολειµµάτων ζιζανίων και κλαδέµατος στην εδαφική επιφάνεια.
• Τη µείωση απωλειών διαπνοής µέσω: α) της καταστροφής των ζιζανίων τη θερινή περίοδο, β) της ισορροπίας µεταξύ διαπνέουσας επιφάνειας και παραγωγής (κατάλληλο χειµερινό & θερινό κλάδευµα) και γ) της εφαρµογής σκευασµάτων που µειώνουν την συνολική διαπνοή.
• Τη µείωση απωλειών από βαθιά διήθηση (αύξηση ικανότητας συγκράτησης νερού & θρεπτικών στοιχείων), µέσω: α) της αύξησης της οργανικής ουσίας τους εδάφους και β) της ορθολογικής χρήσης λιπασµάτων/αγροχηµικών µε βάση αναλύσεις εδάφους και φύλλων και έκδοσης προγράµµατος λίπανσης και υδρολίπανσης.
• Την αύξηση της αποθήκευσης νερού στο έδαφος, µέσω: α) της µείωσης των απωλειών από επιφανειακή απορροή (διατήρηση ζιζανίων τον χειµώνα, µη κατεργασία εδάφους) και β) εισαγωγή σε στρατηγικά επιλεγµένα σηµεία επικλινών αγροτεµαχίων φυσικών κυλινδρικών εµποδίων (Biorolls), µε στόχο τη συγκράτηση του νερού (µείωση επιφανειακής απορροής) και τη µείωση της εδαφικής διάβρωσης.

Οι παραπάνω πρακτικές εφαρµόζονται ήδη σε επίπεδο αγροτεµαχίου, αλλά στόχος είναι η διάδοση και η εφαρµογή τους από παραγωγούς σε επίπεδο λεκάνης απορροής (µεγάλη χωρική κλίµακα), προκειµένου η εξοικονόµηση των υδατικών πόρων στον γεωργικό τοµέα να είναι σηµαντική, βιώσιµη (χαµηλό κόστος εφαρµογής), διασφαλίζοντας παράλληλα τη γεωργική παραγωγή και το εισόδηµα του παραγωγού στις παρούσες και/ή τις µελλοντικές κλιµατικές συνθήκες.